Waardering

In 2013 bevinden zich de schilderijen Gerard van de Rijp in zijn tuin en Gozewijn Centen en zijn gezin in de Singel­kerk te Amsterdam. Met het 100 jaar lustrum op 30 juni 2013 keerden zij terug naar het Rijpenhofje, zij het als kleinere digitale replica's. Het familieportret van Gozen Centen in de fictieve Engelse tuin lijkt vandaag nog begrijpelijk. Maar het portret van Gerard van de Rijp in zijn werkelijke maar streng geometrische tuin lijkt vandaag onbegrijpelijk, zo niet zelfs bevreemdend.

Mevrouw R. Staats, conservator voor 17^de-eeuwse schilderkunst aan het Rijksmuseum, concludeerde uit digitale foto's van de doeken onder ander:

Gerard van de Rijp in zijn tuin

Dit schil­de­rij is een laat 17^de-eeuws schil­de­rij uit de Noor­de­lij­ke Ne­der­lan­den. Mo­gelijk be­treft uw schil­de­rij een por­tret van Ge­rard van de Rijp in een fei­te­lij­ke tuin. De man draagt een pruik. Wat be­treft de kle­ding kan ik zeg­gen dat de­ze man een Ja­pon­se rok draagt. De­ze rok werd ook wel een ka­mer­jas ge­noemd en werd door he­ren in hun vrije tijd ron­dom het huis ge­dra­gen. De wit­te das om zijn nek is geen koor­hemd. Van no­vem­ber 1899 tot no­vem­ber 1952 is dit schil­de­rij van de Ver­e­nig­de Doops­ge­zin­de Ge­meen­te bij het Rijks­mu­se­um in bruik­leen ge­weest.

Gozewijn Centen en zijn Gezin

Het schil­de­rij is rechts­on­der ge­sig­neerd en ge­da­teerd (C. Lu­bi­e­nietz­ky 1721). Het valt mij op, dat ook in dit schil­de­rij een Ja­pon­se rok ge­dra­gen wordt door de man. De vrouw draagt een Man­teau, dat is een kle­ding­stuk dat uit de Ja­pon­se rok voort­ge­ko­men is. De Man­teau werd eind 17de eeuw voor het eerst ge­dra­gen. Ook op dit schil­de­rij draagt de man een pruik. De man en kin­de­ren dra­gen de­zel­fde soort das als de man op bo­ven­ge­noem­de schil­de­rij.

vandaag vindt menigeen deze schilderijen al snel ‘nietszeggend, onbeduidend en saai’, vooral het verstilde Gerard van de Rijp in zijn tuin. Alsnog geven zij hun eigen boeiend verhaal prijs zodra men tracht hen door de ogen van hun eigen tijd te zien. Om zulke kunstwerken te waarderen lijken enkele overwegingen aangepast.

De mens stond in de 16^e en 17^e eeuw nog dichter bij ‘de natuur’. De ‘Nederlandse tuinkunst’ werd internationaal besproken, bewonderd en gekopieerd. Tuinen waren kunstwerken, aangelegd door kunstenaars, meetkundige specialisten, maar ook door intellectueel ontwikkelde amateurs, zoals wellicht Van de Rijp. Michelangelo al zag het verschil tussen handwerk en kunst daarin, dat de kunstenaar zijn werk met geest doorwrocht. Tuinen werden doorwrocht met de kwaliteiten van hun eigenaar en eigenaresse en toonden zijn en haar ‘geest’. Tuinen waren allegorisch, metaforisch en symbolisch bedoeld en werden als met betekenis gevuld bewandeld en bekeken.

Maar toen al toonde men zijn weelde en cultuur met de meest actuele ‘hot items’ en ‘gadgets': zo net uit andere continenten nieuw arriverende en nog nooit eerder geziene exotische planten, dieren en handwerk. Als juwelen koesterde men hen, men ruilde hen, gaf hen als kostbare geschenken door en verzamelde en koesterde hen in tuinen. De symbolen die Van de Rijp en Centen kozen in hun schilderijen lijken vandaag ook dieptepsychologisch opmerkelijk.

Een indeling van kunststijlen blijft kunstmatig, want het verleden werkt door en stijlen vermengen. Alsnog lijken compositie en symboliek van Gerard van de Rijp in zijn tuin te verwijzen naar Renaissance, manierisme en orthodoxie. Gozewijn Centen en zijn gezin echter lijken te verwijzen naar Barok, Rococo, vrijzinnigheid en Verlichting. Deze tegenstelling lijkt opmerkelijk, want er ligt weinig tijd tussen beide schilderijen en beide heren waren aanverwanten en, na verluid, Waterlandse Doopsgezinden. Zo getuigen de schilderijen samen van een voor hun tijd opmerkelijk pluralisme binnen één generatie en kerk.

Zich herinneren aan enkele krachten, die in de tijd van Gerard van de Rijp en Gozewijn Centen aan het werk waren, kan helpen, hun schilderijen in hun eigen context te begrijpen en te waarderen:

• Barok
• Verlichting
• Renaissance
• Bernini's David
• Michelangelo's David
• Metafoor en symbool
• Klassieke referentiekaders
• Landschap en spiritualiteit
• Orthodoxie en vrijzinnigheid
• Amsterdamse Doopsgezinden
• Doopsgezinden in de 16^e en 17^e eeuw