Landschap en spiritualiteit

Van de prehistorie tot vandaag

Voor de vandaag dominante materialistische visie is een land­schap een landschap, een berg een berg, een grot een grot, een rivier een rivier, een rots een rots.

In andere hedendaagse visies echter, zoals sjamanistische en paganistische visies, kan een bepaalde berg alsnog staan voor de voedende borst van moeder aarde. Voor sjamanen kan een meer in een bos een spiegel van de ziel worden. En voor een animistische visie kan een boom woonplaats zijn van voorvaderen en een plant of dier een boodschapper van hen.

Niet alleen 2500 jaar geleden vereerde men op Ibiza de godin Tanita; vandaag nog vereert men haar in haar grot. Zoals in veel gebouwde klassieke tempels ziet men ook in de natuurlijke binnenste kamer van de ‘Cova des Cuieram’ het allerheiligste van de heiligdom. Men acht de binnenste kamer van de grot van Tanita haar heilige uterus, als symbool voor de schoot van moeder aarde die continu leven voortbrengt. Vergelijkbaar daarmee legt op het opgravingsterrein in Cola in Portugal de archeologische gids in 2012 droogjes uit, dat het hunebed waar ik naar kijk voor zijn bouwers een ‘uterus’ was, een baarmoeder, hun oorsprong en doel. Ik sta versteld, want het kostte me tien jaar studie en vele ontmoetingen, om dit eerst intellectueel en dan ook emotioneel te accepteren.

Hoewel de denk- en belevingswerelden van ver verleden tijden en tegenwoordige culturen sterk verschillen van onze eigen belevingswereld beoordelen we hen alsnog vaak met onze eigen maatstaven. Daardoor gaan we vaker de mist in over de vroegere mens en tijdgenoten en missen nogal inspiraties. Gezien de urgent nodige verandering van hoe wij vandaag met de aarde en met mensen omgaan, zouden alternatieve zienswijzen kunnen bijdragen zich zelf en actuele vraagstukken van bijvoorbeeld milieu en economie in een nieuw licht te zien.

Landschappen hadden en hebben niet alleen voor de prehistorische mens en voor minderheden vandaag spirituele betekenis. Ook in de Barok las men landschappen spiritueel.

Het Barokke Laantje van Meindert Hobbema

Het Laantje van Middelharnis van Meindert Hobbema (1638 - 1709) is een voorbeeld van hoe men in de Barok landschap en schilderijen spiritueel zag. Het onopvallende maar inmiddels beroemde schilderij hangt nu in de National Galery in Londen. Vandaag kunnen wij aan Het Laantje uit 1689 nog wel be­won­deren hoe eindeloos geduldig en minutieus de kunstenaar drie­honderd jaar geleden nuances in land­schappen en seizoenen uitwerkte. Misschien verbazen we ons wanneer zijn werk onze melancholie raakt, of andere gevoelens die we liever ontlopen. Maar zou de Barokke mens er meer in hebben kunnen zien dan een landschap?

Kunsthistorici zien in Hobbema's Laantje van Middelharnis een landschap én een spiritueel metafoor van zijn tijd, namelijk ‘de twee wegen’. De gedachte aan deze metafoor alleen al roept vandaag begrijpelijk onprettige gevoelens en protest op. Alsnog verwijst Hobbema's Laantje naar de ‘brede weg waarop velen wandelen’; ‘the road to success’ van een maatschappij die Hobbema en anderen niet zag staan. De slanke boompjes, die links en rechts van de glimmende brede weg somber naar de hemel oprijzen, herinneren hen aan ‘de smalle weg die naar de hemel voert’. Zij lijken wel op de eenzame en stille weg die Hobbema en zijn vrouw leefden op de Rozengracht, ongezien en verkend, zij het dan 300 jaar geleden.

Welke spirituele metaforen zouden in de schilderijen Gerard van de Rijp in zijn tuin en Gozewijn Centen en zijn gezin te ontdekken zijn? Helaas heb ik van de twee heren geen persoon­lijke schriftelijke documenten die me zouden kunnen helpen deze vraag te beantwoorden. De metaforische spreuken, die nu boven de ingang naar de Regentenkamer van het Rijpenhofje hangen,

De hovenier bestyrt
woeker int gewas
en behoet haart en hof

en

De ware gaard
is niet op dezen aard

klinken als een mogelijk commentaar op beide schilderijen en zij kunnen dienen als een gids uit hun eigen tijd, om het Hof, om de tuin als spiritueel metafoor te zien...