Bernini's David

Barok 1624

Honderdtwintig jaar na Michelangelo hieuw Gian Lorenzo Bernini (1598 - 1680) zijn David. Zijn beweging en psychologische intensiteit waren baanbrekend. Miche­langelo's tijdgenoten bekeken een sculptuur nog fron­taal. Bernini nodigde zijn publiek uit, om zijn driedimensionale sculptuur heen te lopen, om haar van alle kanten te bekijken en te bestuderen. Hoewel Leonardo al schreef over hoe een werpend figuur uit te beelden, waren werpende figuren nog uitermate zelden.

Michelangelo's David was naakt en onbesneden. Bernini hangt een achteloos doek om Davids rechter heup en omzeilt de weergave van een besneden penis. De slinger hangt niet meer losjes over Davids schouder maar spant strak tussen zijn handen. De dodelijke steen ligt niet meer verborgen in zijn rechter hand, maar dreigt onheilspellend in de slinger. Op Davids linker heup bungelt gapend een buidel van vacht met de vier overige stenen, zijn reservemunitie.

Michelangelo's David bereidde zich mentaal nog voor op de strijd. Bernini's David valt aan. De latent verborgen energie van Michelangelo's David is in Bernini's David zichtbaar ontketend. Afstand, kracht en richting van de worp staan op heel zijn lijf gegrift. Atletisch staat hij op zijn al gebogen standbeen. Zijn speelbeen reikt ver naar achteren en zijn linker schouder ver naar voren. Bernini's David lijkt op een gespannen spiraal, die net explodeert om de fatale schot te lossen. De dodelijke steen kent geen weg meer terug. Het Barok hield van drama en dynamiek.

Ook Bernini's David verwijst naar het voor het publiek onzichtbare object van Davids agressie, de zwaar gewapende reus. Maar nu belandt de kijker midden in het conflict. Voor het eerst sinds de Hellenistische oudheid interacteert een sculptuur weer met haar omgeving.

David fronst intens en bijt op zijn onderlip. Het mentale en emotionele extreem op het van geconcentreerde agressie vertrokken gezicht was revolutionair. Het terugwijkende voorhoofd, de voortspringende wenkbrauwen en de gebogen neus geven zijn gezicht iets van een leeuw en herinneren aan de ‘Leeuw van Juda’ die deze herder nog zal worden.

Eerder al had de zwaarmoedige koning Saul de muzikale herder David aan zijn hof gehaald, om met lier en zang zijn depressie te verlichten. Voor de strijd kleedt hij hem in zijn Koninklijke harnas. Maar David legt de hinderlijke rok af, om onbezwaard te kunnen vechten zoals hij gewend was. Symbolisch plaatst Bernini lier en harnas tussen Davids benen en laat zo de herder strijdend koningschap en kunst verdedigen.

Toch torent de zware wapenrok van Saul al boven de lichte lier van David, als wilde het wapengeweld van de een de muziek van de ander verstikken. Want al snel zal de oorlogskoning Saul, gekweld van jalousie tegen de van het volk bejubelde charisma­tische jonge held, Davids doodvijand worden. Nadat listen, hem door Filistijnen te vellen, falen, probeert Saul zelf David op zijn lans te spietsen. Tevergeefs. David vecht niet tegen de van god gezalfde koning en vlucht. Pas na Sauls dood zal hij rechtmatig koning worden.

Diepe Schaduwen

Een kenmerk van Barok­schil­de­rij­en zijn diepe schaduwen. Deze zijn op menig schilderij van Rembrandt te zien. Op Gerard van de Rijps tuinportret echter ontbreken zij. Zoals andere kenmerken past ook dit ontbreken van diepe schaduwen

beter bij de Renaissance dan bij de Barok. De struiken in zijn geschilderde tuin zijn vandaag alleen zo donker, omdat het pigment dat de schilder daarvoor gebruikte in de afgelopen driehonderd jaar veel donkerder werd. Het familieportret van Gozewijn Centen echter toont de typerende schaduwen van de Barok.

Kent men de kenmerken van Renaissance en Barok niet, of slaat men er geen acht op, kunnen het verstilde tuinportret van Gerard van de Rijp in zijn tuin en zelfs het dynamische familieportret Gozewijn Centen en zijn gezin saai of niets­zeggend overkomen.

Ook de toen haast alom­tegen­woor­di­ge christelijke spiritualiteit lijkt me­nig­een vandaag absurd, on­be­grij­pe­lijk en zelfs pijnlijk. Kunnen land­schappen, of tuin­land­schappen zoals op de schilderijen van Van de Rijp en Centen, spirituele betekenis hebben?