Kunst als metafoor en symbool

‘What you see is what you know.’

Wilhelm Schürmann, 6 juni 2013, Collectors House, Heerlen.

‘Wat je ziet, is wat je weet’, vat verzamelaar Wilhelm Schürmann de tentoonstelling After Nature samen, te zien tussen 7 juni en 29 augustus 2013 in Collectors House in Heerlen. After Nature dwingt tot goed en beter kijken.

Want de zwarte boom van de Ierse kunstenares Katie Holten blijkt een... constructie van bouwmaterialen en zwart plakband en ‘een metafoor voor wat ons te wachten staat als we niet beter omgaan met het milieu’, waar­schuwt verzamelaar Albert Groot. ‘Zo niet worden we net als de boom met pek besmeurd.’ En pas bij nader kijken ontpopt een bloederig stuk rood rundvlees zich als een... Ikebana van de Japanse kunstenaar Yukio Nakagawa, gemaakt van vijfduizend rode tulpenbloembladen en wat op bloed lijkt is tulpenolie.

Schürmann acht iemands waarnemingsgrenzen het uitgangspunt voor diens voorstelling van kunst. Kunst nodigt uit over waarnemingsgrenzen heen te stappen om beter te kijken. Om te zien wat er is en wat er niet is, maar wel bedoeld wordt. Kunstwerken van alle tijden zijn vaker ook metaforen en symbolen.

Metafoor

Een metafoor is een beeldspraak zonder vergelijkingswoorden als ‘als, net, zoals’. Het Griekse μετά, meta, betekent ‘tussen’ en ‘naar’, en φέρω, phero, ‘dragen’. Μεταφέρω, metaphero, betekent ‘overdragen’ en μεταφορά, metaphora, ‘naar elders overbrengen’ en ‘overdrachtelijk’. Een verbaal metafoor gebruikt woorden overdrachtelijk en een schilderij beelden. Vergelijkbar met symbolen werken metaforen via associatie en vergelijking, via gelijkenis en tegenstelling en soms door over­drijving.

De bedreigde zwaan van Jan Asselijn (1610 - 1652) bijvoorbeeld wordt als politiek metafoor begrijpelijk. Bij de hond links onder in beeld staat ‘De Vijand van de Staat’ te lezen, mogelijk een verwijzing naar de toenmalige kroonprins. Onder de Zwaan staat ‘De Raad-Pensionaris’ en op een ei staat ‘Holland’. Kortom: de Raad verdedigt Holland tegen de Vijand.

Symbool

Symbool komt van Grieks σύμβολον, sýmbolon, een afgeleide van συμβάλλω, symbállo, ‘samenvoegen’. Via het Latijnse ‘symbolum’ kwam het woord in onze taal, met de betekenis van beeld, embleem, kenteken, teken en zinnebeeld. Een ‘symbolon’ was een herkennings­teken van twee partijen om elkaar te herkennen. Men brak een voorwerp in tweeën en elke partner kreeg er een helft van. Ontmoette men elkaar weer kon men elkaars legitimiteit vaststellen als de twee helften in elkaar pasten. Vervolgde christenen toetsten hun tegenover door een boog op de grond te tekenen. Tekende de ander een boog over hun boog, zodat een vis ontstond, ging men ervan uit een geloofsgenoot voor zich te hebben en kon men vrij spreken. Het Griekse ΙΧΘΥΣ, ICHTHUS, is een acroniem voor ‘Ίησοῦς Χριστός, Θεοῦ Υἱός, Σωτήρ’, ‘Iesous Christos, Theou Yios, Soter’, ‘Jezus Christus, Gods zoon een redder’.

Als metafoor of symbool treedt een kunstwerk - een beeld, compositie, schilderij of sculptuur - als bemiddelaar tussen kunstenaar en waarnemer, tussen referentiekader en luisteraar of kijker, en draagt iets over. Het is als een interpretatie die om interpretatie vraagt.

De Barokke Mattheuspassion van J. S. Bach (1685 - 1750) wordt vandaag met Pasen graag opgevoerd en geluisterd in Amsterdam. Of musici en luisteraars bij een opvoering weten of opmerken, dat Bach rond de kruisiging stemmen kruiselings laat lopen? Bach verwees daarmee naar wat hij de cruciale gebeurtenis van de mensheid achtte, de kruisiging van Jezus. De gekruiste noten waren voor hem een metafoor, een gelijkenis dat verwees naar de kruisiging. Inzicht in de eigenheid van een tijd en in haar kunst maakt belangrijke details herkenbaar.